Kerja penulisan manuskrip Melayu

Oleh ROS MAHWATI AHMAD ZAKARIA
Kurator Muzium Kesenian Islam Malaysia

SEBELUM menulis sesebuah manuskrip Melayu, beberapa persiapan perlu dilakukan bagi memastikan kerja-kerja penulisan dapat dijalankan dengan lancar dan disiapkan dalam masa yang ditetapkan.

Sebagai seorang penulis, terutamanya pada zaman dahulu yang menggunakan tulisan tangan, mereka perlu memastikan bahawa tulisan yang akan digunakan adalah yang terbaik, jelas dan mudah dibaca.

Rasulullah SAW pernah berpesan kepada Muawiyah ibnu Abi Sufyan (680 Masihi) yang merupakan salah seorang daripada sekretari baginda seperti maksud berikut: "Seseorang penulis yang menulis wahyu, mesti menjaga bekas dakwatnya, potong mata pen dengan kemas, tulis huruf ba dengan betul, tinggalkan ruang kosong untuk 'gigi' huruf sin, jangan menghitamkan bahagian dalam kepala mim dan untuk menulis nama Allah dengan baik, dengan memanjangkan perkataan al-Rahman dan menyempurnakan tulisan dengan perkataan al-Rahim." (Al-Zabidi, 1771 Masihi).

Alat tulis

Setelah semua alat tulis lengkap dan dalam keadaan yang baik, kertas yang hendak ditulis juga perlu disediakan dengan baik seperti garis untuk teks tulisan, garis tepi, garis atas dan bawah.

Garisan-garisan ini akan membantu penulis mengehadkan penulisan dalam setiap muka surat dan menjadikan setiap muka surat mempunyai pembahagian teks yang seimbang.

Seperti manuskrip Arab, kebanyakan manuskrip Melayu juga mempunyai ruang tepi, kanan dan kiri teks yang agak lebar. Ini bagi memudahkan kerja penjilidan dan juga catatan nota dilakukan oleh pembaca.

Pada muka surat pertama, terdapat manuskrip yang mempunyai ruang atas yang lebih besar berbanding dengan muka surat yang lain.

Bahagian ini selalunya ditinggalkan untuk kerja-kerja hiasan yang akan dijalankan selepas semua teks selesai ditulis.

Pembuka bicara

Perkataan Bismillah bukan sahaja digunakan untuk pembuka bicara secara lisan namun ia juga digunakan sebagai pembuka kepada penulisan.

Perkataan ini digunakan di hampir kesemua manuskrip Melayu sama ada salinan, terjemahan atau karya tempatan.

Dalam satu hadis Rasulullah SAW ada menyebut tentang "Sesiapa yang menulis Bismillah dengan baik akan diampun Allah SWT dosa-dosanya."

Terdapat beberapa gaya penulisan Bismillah yang digunakan di dalam manuskrip Melayu. Antara gaya yang digunakan ialah dengan memanjangkan huruf ba atau terdapat juga gaya yang memanjangkan huruf sin sebelum mim.

Kajian tentang gaya penulisan Bismillah di dalam manuskrip Melayu telah dijalankan dan dibentangkan oleh Annabel Teh Gallop pada 2004 dalam sebuah seminar manuskrip Melayu di Kuala Lumpur.

Bagi badan teks manuskrip Melayu dua jenis warna pen yang menjadi pilihan ialah hitam dan merah. Hitam merupakan pilihan utama manakala merah akan digunakan sewaktu menulis sebuah manuskrip yang mempunyai dua bahasa iaitu Bahasa Arab dan Bahasa Melayu atau Bahasa Bugis dan sebagainya.

Teknik ini biasanya digunakan di dalam manuskrip terjemahan. Bahasa Arab akan ditulis di dalam dakwat merah bagi memudahkan pembaca mengenal teks asal sebelum terjemahan dan keterangan yang diberikan oleh penulis Melayu yang ditulis dalam dakwat hitam.

Terdapat juga penulis yang menggunakan dakwat merah untuk perkataan pertama bagi menandakan ayat baru.

Perkataan terakhir

Bahagian penutup juga mempunyai gaya penulisan tersendiri di mana teks pada muka surat tersebut akan menjadi semakin tirus sehingga ke perkataan terakhir bagi manuskrip tersebut iaitu tamat.

Jika terdapat nama penulis, tempat, masa dan tarikh di bahagian ini ia dinamakan kolofon. Terdapat juga manuskrip Melayu yang tidak mempunyai kolofon.

- UTUSAN