Seni peralatan astronomi Islam

Astrolab

Oleh ROS MAHWATI AHMAD ZAKARIA

ASTRONOMI merupakan bidang yang mendapat perhatian manusia sepanjang zaman dan di setiap tamadun. Ia merupakan kajian tentang ciptaan Allah di alam cakerawala seperti bulan, bintang, matahari dan planet-planet lain yang terdapat di ruang angkasa.

Ilmu mengenai kajian astronomi berkembang pesat di wilayah Islam pada abad kesembilan hingga abad ke-15 Masihi.

Ia adalah bidang yang amat penting bagi golongan terpelajar dan pemikir pada waktu itu.

Ia menarik minat pelbagai lapisan masyarakat daripada golongan pemerintah sehingga golongan rakyat biasa.

Peredaran matahari, bulan dan kewujudan bintang di waktu malam sering diperhatikan manusia dalam mencari jawapan tentang kejadian objek-objek ini.

Dalam al-Quran terdapat banyak ayat yang menerangkan tentang kejadian bulan dan bintang. Antaranya adalah dalam surah al-A'raf, ayat 54 yang bermaksud: …..Dia menutupkan malam kepada siang yang mengikutinya dengan cepat, dan (diciptakan-Nya pula) matahari, bulan dan bintang (masing-masing) tunduk kepada Perintahnya….

Bagi manusia yang memerhati kejadian alam ini , terdapat tanda-tanda kebesaran Allah SWT seperti yang dinyatakan dalam ayat 6 surah Yunus yang bermaksud: Sesungguhnya pada pertukaran malam dan siang itu dan pada apa yang diciptakan Allah di langit dan di bumi, benar-benar terdapat tanda-tanda (kekuasaan-Nya) bagi orang-orang yang bertakwa.

Oleh yang demikian, ramai cendekiawan Islam yang kini dikenali sebagai ahli sains Islam telah mempelajari dan mengkaji bukan sahaja al-Quran.

Malah kajian yang telah disediakan oleh tamadun sebelum Islam seperti Mesir, Rom, Greek, India dan China tentang kejadian alam ini bagi mencari tanda-tanda kekuasaan Allah SWT.

Bidang astronomi juga penting dalam ibadah seperti menentukan waktu sembahyang dan puasa yang berkait rapat dengan peredaran matahari dan bulan.

Untuk itu para ilmuan Islam turut mencipta peralatan yang dapat membantu mereka menerokai alam cakerawala.

Antara peralatan yang menjadi kebiasaan bagi ahli astronomi Islam ialah astrolab, sukuan dan glob cakerawala.

Peralatan sains yang dihasilkan di dunia Islam diminati bukan sahaja kerana kegunaannya tetapi kerana rupa bentuknya.

Ini kerana masyarakat Islam ketika itu amat menitik beratkan keindahan dalam setiap benda yang mereka hasilkan walaupun pada peralatan sains.

Perkara ini mungkin berkaitan dengan sabda Rasulullah SAW dalam sebuah hadis yang bermaksud: "Allah itu Maha Indah dan sukakan keindahan."

Dalam peralatan sains Islam, astrolab merupakan pilihan utama dalam kajian astronomi yang dijalankan. Artifak astrolab dunia Islam mempunyai beberapa rekaan yang berlainan dan amat menarik terutamanya di bahagian yang dipanggil bingkai, cakera, dan mater.

Bingkai cakera astrolab mempunyai maklumat seperti nama-nama bintang serta penunjuk yang memberitahu kedudukan bintang tersebut di langit. Bingkai cakera astrolab ini diberi sentuhan keindahan seni dengan ukiran tebuk yang menarik.

Nama-nama bintang ditoreh dengan teliti di atas kepingan logam tersebut menggunakan tulisan kufik dan diwarnakan dengan dakwat hitam.

Cakera logam pula dihiasi dengan garis lintang dan garis bujur angkasa. Ini bagi membantu pengkaji mengira kedudukan setiap objek dengan tepat.

Terdapat beberapa cakera logam yang berbeza dalam satu astrolab. Setiap satu mempunyai kegunaan yang berbeza.

Di bahagian belakang mater pula dilengkapi dengan pembaris yang digunakan untuk mengukur ketinggian objek. Di sekeliling bingkai mater terdapat huruf dan abjad yang mewakili darjah ketinggian dalam proses mengukur.

Glob cakerawala ialah satu lagi peralatan yang dibuat oleh ahli sains Islam khusus bagi mempelajari kedudukan bintang di ruang angkasa bumi.

Glob cakerawala mempunyai bukan sahaja kumpulan dan susunan bintang di langit tetapi juga gambaran imaginasi bentuk horoskop yang terhasil daripada susunan bintang tersebut.

Imej yang digunakan adalah amat berlainan dengan imej horoskop yang digunakan pada hari ini yang merujuk kepada gambaran astrologi barat.

Horoskop Islam juga mempunyai 12 imej tetapi dengan gambaran dan pakaian yang lebih sopan dan menarik. Nama setiap horoskop juga diletakkan di atas glob cakerawala.

Glob cakerawala dibuat dengan menggunakan acuan dan ia kemudiannya dituris atau diukir dengan nama dan kedudukan gugusan-gugusan bintang utama serta gambaran imaginasi setiap kumpulan bintang.

Gambaran imaginasi ini terhasil daripada cerita-cerita dongeng yang direka oleh masyarakat Asia Barat ketika itu sebagai hiburan diwaktu malam kerana mereka boleh melihat bintang dengan jelas terutamanya di kawasan padang pasir.

- UTUSAN